Паразмаўлялі з бадай самым актыўным зараз беларускім кінажурналістам пра шлях ў прафесіі, стан беларускага кіно і кінакрытыкі, грошы, фестывалі і падкаст як дакумент эпохі. Бонусам — добрая стужка пра старасць і настальгію.
Тэкст: Іван Марозька
Фота: Дзяніс Васількоў
Тарас Тарналіцкі — вядомы беларускі кінакрытык і журналіст, стваральнік Тэлеграм-канала «Священный Белавуд», суаўтар падкаста «Кінатэатр Беларусь», сузаснавальнік кінапрэміі «Чырвоны Верас».
Пра прафесію
Давай пачнем з таго, як ты наогул захапіўся кіно і стаў кінакрытыкам?
Гэта было даволі даўно. Я з дзяцінства глядзеў кіно. Калі жыў у Коласава (гэта такі вайсковы гарадок, а цяпер пасёлак у 65 кіламетрах ад Мінска), мне падабалася глядзець кіно, бо там асабліва не было чым заняцца.
Нарадзіўся я ў 1989 годзе, а ў 90-х быў росквіт відэасалонаў і фільмаў яшчэ на відэакасетах, пазней у Беларусі толькі пачалі з’яўляцца DVD-плэеры. І ўсё гэта было вельмі цікава, але нічога не звязвала мяне з тым, што я буду нешта пісаць пра кіно. Гэта адбылося ўжо, калі я вучыўся ва ўніверсітэце.
Памятаю гэты момант — гэта быў, напэўна, другі курс. Я жыў у інтэрнаце і падумаў, што было б нядрэнна чымсьці сябе заняць, бо ў мяне не было нейкага хобі. Я купляў газету «Віртуальныя радасці» — такое выданне, прысвечанае камп’ютарным гульням. Але я чытаў там не толькі пра гульні, а яшчэ і пра кіно, і нават ведаў некаторых аўтараў.
Увогуле, гэта быў момант, калі ты хочаш сябе выказаць, паказаць, што таксама можаш рабіць падобныя рэчы. І я вырашыў, што мне трэба паспрабаваць пісаць тэксты пра кіно, бо мне падабаліся гэтыя рэцэнзіі.
Памятаю, я тады нават пайшоў і купіў дыск — гэта быў расійскі фільм «Гульцы» па Гогалю. Я яго купіў, паглядзеў, напісаў свой першы тэкст і адправіў яго ў гэтую газету. Там тады працавала журналістка Марына Бірукова, на жаль, яна загінула некалькі гадоў таму. Марына прыняла мой тэкст, дала нейкія рэкамендацыі: што трэба перапісаць, што тут слаба, а што не. Так я і пачаў пісаць.
А потым, дзесьці пасля 2014 года, я з’ездзіў ва Украіну: быў такі абмен, праграма для журналістаў. Я ездзіў па гэтай праграме разам з Паўлам Дабравольскім, цяпер ён палітвязень.
Паша займаўся палітычнай журналістыкай — яго цікавіла вайна, а мяне цікавіла кіно.
Я сустракаўся з маладымі ўкраінскімі кінематаграфістамі, нешта пра іх пісаў. Тады пасля Майдана, напрыклад, з’явіўся кінатэатр украінскага кіно, шмат розных іншых ініцыятыў, і мне гэта вельмі спадабалася. Я падумаў, што, напэўна, і ў нас нешта падобнае ёсць.
На той момант я амаль не займаўся беларускім кіно, а калі вярнуўся, то зразумеў, што сапраўды ў нас ёсць розныя ініцыятывы, рэжысёры, фестывалі нейкія. Не толькі ўмоўны «Лістапад» і нацыянальны конкурс «Лістапада», але і нешта іншае.
То-бок, у мяне было два этапы: 2008 год, калі я пачаў пісаць пра кіно ўвогуле, і 2015 год, калі я зацікавіўся беларускім кіно, пачаў пісаць журналісцкія тэксты і рэцэнзіі пра яго. Хобі падштурхнула мяне ў сферу медыя.
Атрымліваецца, ты пачынаў яшчэ з газеты. Як з развіццём інтэрнэту і сацсетак змянілася роля кінакрытыка?
Цяпер можна быць кім заўгодна — блогерам, правадніком у свет інфармацыі. У большасці людзей з’явілася магчымасць выказацца, але, з іншага боку, інфармацыі стала так шмат, што патрэбныя людзі, якія добра разбіраюцца ў вузкай тэме. Для мяне кіно, серыялы, увогуле нейкі забаўляльны кантэнт — гэта даволі вузкая тэма.
Таму, з аднаго боку, цяпер роля крытыкаў і кінажурналістаў, можа, не такая высокая, як была раней, але, з другога боку, яна нікуды не знікла. Ёсць людзі і выданні, якія пішуць пра кіно пастаянна і даволі даўно, і, вядома, да іх меркавання прыслухоўваюцца.
Праблема яшчэ і ў тым, што на постсавецкай прасторы з забаўляльнай сферай усё даволі складана: у нас вельмі шмат палярызацыі ў грамадстве, вельмі шмат палітычных момантаў. Калі ты мусіш быць максімальна лаяльным да ўлады (і гэта не толькі пра Беларусь, але і пра Расію, і ў меншай ступені пра Украіну), то ствараць такі кантэнт даволі складана — калі табе нешта забараняюць, «закрываюць рот».
У Заходняй Еўропе, дзе мы цяпер знаходзімся, і ў ЗША са свабодай слова, з дэмакратыяй усё прасцей і магчымасцяў для прафесіі больш. А ў Беларусі і на астатняй постсавецкай прасторы — не так.
Як выглядала кінакрытыка ў Беларусі, калі ты пачынаў? Ці было нейкае кам’юніці?
Слухай, гэта выглядала даволі складана. На самой справе, я доўгі час нават не ведаў пра існаванне іншых людзей, якія пішуць пра кіно, хаця яны былі.
У мяне быў добры знаёмы, можна сказаць, сябра, які пісаў у газету «Віртуальныя радасці» пад псеўданімам Гоша Берлінскі. Потым ён пачаў пісаць для расійскага сайта «Кінакадр». У канцы нулявых беларусам, якія пісалі для расійскіх выданняў, вельмі добра плацілі — гэта ў нейкім сэнсе было прэстыжна. Але ўжо на пачатку дзесятых гэта ўсё знікла, бо грошы скончыліся: Расія занялася вайсковымі справамі, а не развіццём эканомікі, і ўсё рухнула.
Потым, калі я зацікавіўся беларускім кіно, то пазнаёміўся з Дар’яй Амяльковіч, Максімам Карпіцкім, Ірэнай Кацяловіч — гэта была ўжо другая палова дзесятых.
Быў сайт «Кінопарк», прысвечаны кіно: там была афіша і блог, і я чытаў рэцэнзіі Антона Сідарэнкі. Чытаў рэцэнзіі Максіма Жбанкова. У «Камсамольскай праўдзе» быў такі кінакрытык, на жаль, не памятаю імя, — накачаны і вельмі любіў каламбуры. Яго тэксты мяне пастаянна раздражнялі, але ўсё роўна было цікава. Потым атрымалася нават пазнаёміцца з ім. Чытаў рэцэнзіі Ганны Яфрэменкі, якая тады працавала на Tut.by і на Afisha.Tut.by.
Былі такія розныя людзі, якія не былі аб’яднаныя ў нейкае кам’юніці. Але пазней мне ўдалося наладзіць сувязь і пасябраваць з Карпіцкім, Амяльковіч і Ірэнай Кацяловіч. Мы нават у 2021 годзе арганізавалі прэмію «Чырвоны верас», якую да гэтага часу праводзім. Гэта, напэўна, найлепшы вынік таго ўзаемадзеяння.
Беларуская прэмія кінакрытыкаў «Чырвоны верас» адзначае найлепшыя дасягненні ў сферы беларускага кіно. Яе прысуджаюць кінакрытыкі, кінажурналісты, кінадаследнікі ў трынаццаці намінацыях. Прэмія дэкларуе важнасць мастацтва кіно для беларускай культуры і ў дэмакратычных пераменах у краіне.
Але сфера кінакрытыкі ў Беларусі была звязаная не толькі з тымі людзьмі, якіх я пералічыў. Яна была значна шырэйшай. Проста гэта былі розныя інфармацыйныя бурбалкі і розныя пакаленні.
А цяпер, асабліва пасля 2020 года, усё моцна змянілася.
Мне здаецца, у прасторы дзяржаўных беларускіх медыя пра кіно практычна ніхто не піша, а калі і піша, то гэта тэксты, якія цяжка назваць крытычнымі. Гэта хутчэй такое абслугоўванне і прапаганда тых наратываў, якія цікавыя дзяржаве.
Там няма запыту на аналіз. Гэта бачна па кнігах і тэкстах, якія выходзяць. Яны або прысвечаны выключна таму кінематографу, які ствараецца на грошы дзяржавы на «Беларусьфільме», або тэме Вялікай Айчыннай вайны. То-бок, гэта максімальна ідэалагізаваны кантэнт. І мне, шчыра кажучы, у гэтым полі ўжо зусім не цікава.
Пра беларускае кіно
Як змянілася незалежнае беларускае кіно за гэтыя 10–15 гадоў?
Апошнія 15 гадоў былі, можна сказаць, і росквітам, і адначасова заняпадам для беларускага незалежнага кіно.
З пачатку атрымання Беларуссю незалежнасці ў 1991 годзе ўжо пачалі з’яўляцца першыя незалежныя фільмы. У 1992 годзе ў Міхаіла Пташука выйшаў фільм «Кааператыў палітбюро», які ён здымаў за свой кошт — узяў крэдыт у банку. Потым ён прадаў гэты фільм Міністэрству культуры, але першапачаткова гэта было незалежнае кіно, то-бок ён сам узяў грошы і сам яго зняў.
З 1991 па 1994 год з’явілася вельмі шмат незалежных кінематаграфістаў, якія здымалі такое «перабудовачнае» кіно і зараблялі на гэтым грошы. Але пра іх, на жаль, цяпер вельмі мала інфармацыі.
Працэс ішоў. Усплёск актыўнасці адбыўся ў 2010-я гады дзякуючы з’яўленню новых рэжысёраў, маладога пакалення. Плюс дапамагло змяньшэнне коштаў стварэння кіно, дзякуючы здымкам на лічбавыя камеры і простаму мантажу на камп’ютары.
Крытычная маса ўзнікла бліжэй да сярэдзіны 2010-х гадоў. У 2013–2014 годзе ўжо было шмат фестываляў: і Bulbamovie у Польшчы, і нацыянальны конкурс «Лістапада», і «Кінаварка». Гэта быў вельмі важны этап, бо ў краіне пачалася невялікая лібералізацыя і сталі з’яўляцца людзі, якія хацелі сябе выказваць праз кіно, нешта здымаць.
Былі людзі, асабліва дакументалісты, якія працавалі на тэлеканалы: у асноўным гэта быў «Белсат», але потым з’явілася яшчэ «Настоящее время». Яны здымалі фільмы ці дакументальныя рэпартажы для гэтых каналаў, якія таксама ўдзельнічалі ў фестывалях.
І ўсё гэта працягвалася і расло да 2020 года. А потым усе гэтыя рэпрэсіі, цэнзура ў краіне — і ўсё зноў разарвалося, як пасля распаду Савецкага Саюза, калі разбурылася савецкая сістэма кінапракату.
Хтосьці з кінематаграфістаў з’ехаў працаваць за мяжу, хтосьці застаўся ў Беларусі ці пайшоў працаваць у Расію, а хтосьці сышоў з прафесіі. І цяпер, вядома, гэтая палярызацыя і размежаванне яшчэ больш выразна бачны.
Але пры гэтым працэсы працягваюцца. Толькі праблема для сённяшняга незалежнага беларускага кіно ў эміграцыі — гэта пошук фінансавання, асабліва ў Еўропе. Так, нейкія грошы даюць, але цяпер, асабліва пасля прыходу Трампа, праграм, якія фінансуюць мастацкі кантэнт, практычна не засталося. Таму цяпер даволі складана шукаць грошы. Увогуле працэс ідзе, але не так хутка і эфектыўна, як хацелася б.
Пра кінафестывалі
А ты можаш патлумачыць як прафесіянал, што дае аўтарам удзел у кінафестывалях? Гэта прэстыж, радок у творчай біяграфіі ці гэта дапамагае шукаць грошы, напрыклад?
Вядома, фестывалі як адыгрывалі, так і адыгрываюць важную ролю ў жыцці кінаіндустрыі.
Галоўнае ты ўжо назваў: гэта, з аднаго боку, прэстыж — тое, што цябе заўважаць і дадуць нейкую ўзнагароду. Можна нават без узнагароды: тое, што цябе адбяруць на фестываль — гэта ўжо лічы перамога.
Яшчэ гэта пошук новых сувязяў для працягу працы, для продажу правоў на паказ кантэнту. Гэта пошук сувязяў для фінансавання кіно і стварэння новых праектаў. У нашым рэгіёне пасля 2020 года, вядома, з гэтым ёсць праблемы.
Я быў у Сан-Себасцьяне — гэта найбуйнейшы і найстарэйшы фестываль іспанамоўнага і лацінаамерыканскага кіно. Там свой свет іспанамоўнага кіно: людзі прыязджаюць, ёсць свае зоркі, ёсць людзі, якія здымаюць, паказваюць, пішуць пра гэтае кіно. І так сама з азіяцкім, індыйскім, якога вельмі шмат, з амерыканскім і еўрапейскім кіно.
У мінулым годзе беларускаму кіно споўнілася 100 гадоў, і большую частку свайго жыцця яно амаль цалкам залежала ад капрызаў улады.
Яно існавала як інструмент ідэалогіі і прапаганды. І яно і цяпер так існуе, але дзякуючы тэхналогіям і змяншэнню коштаў вытворчасці гэтая манаполія на тое, якое кіно ствараць і пра што распавядаць візуальнай мовай, «развалілася». Яна засталася ў дзяржавы, але многія людзі, у якіх ёсць грошы ці хаця б час і жаданне, могуць выказвацца без гэтага ідэалагічнага ціску.
Як журналіст можа трапіць на фестываль? Асабліва ўлічваючы, што ў беларускіх медыяў не так шмат грошай.
Можна проста прыехаць на фестываль. Напрыклад, калі ў цябе ёсць грошы, ты можаш прыехаць у Берлін у перыяд правядзення Berlinale і проста хадзіць глядзець кіно. На Berlinale прадаюцца білеты для гледачоў — гэта глядацкі фестываль, ён не толькі для прафесіяналаў кіно.
Калі ж ты хочаш трапіць туды як журналіст, то ўжо пытанне ў тым, хто гэта будзе фінансаваць. Еўрапейскае выданне можа акрэдытаваць свайго журналіста на такое мерапрыемства, калі ёсць грошы. У беларускіх выданняў на гэта сродкаў няма.
Я быў у Венецыі ў мінулым годзе. Сёлета быў у Сан-Себасцьяне. Двойчы быў на Berlinale за апошнія два гады: адзін раз за свае, другі — за кошт гранта мабільнасці. Двойчы быў на цырымоніі ўзнагароджання прэміі Еўрапейскай кінаакадэміі — у Швейцарыі і ў Берліне.
Калі рэдакцыя не можа забяспечыць цябе фінансаваннем — шукаеш розныя магчымасці альбо едзеш за свой кошт.
Я, напрыклад, ехаў за свой кошт на Berlinale, каб паглядзець фільм Юрыя Сямашкі «Лебядзіная песня Фёдара Возерава». А год таму мы як журналісты і стваральнікі кантэнту атрымалі грант мабільнасці ад Гётэ-Інстытута.
З дапамогай праграмы MOST у мяне атрымалася з’ездзіць двойчы: у Сан-Себасцьян і на Berlinale, калі мы арганізавалі цырымонію ўзнагароджання «Чырвоны верас».
Была яшчэ праграма для журналістаў ад USAID, дзе раз на год маглі прафінансаваць паездку на любое мерапрыемства, але яна знікла пасля закрыцця фонду. Калі конкурс ArtPower Belarus праводзіўся ўпершыню, там таксама выдаваліся гранты мабільнасці — на навуковую, даследчую або проста азнаямляльную паездку. Больш крыніц, дзе цяпер можна атрымаць грошы на мабільнасць, я не ведаю. Тыя ініцыятывы, што існавалі да лютага 2025 года, на жаль, у большасці закрыліся ці часова прыпынілі працу.
Але ездзіць за свой кошт — гэта даволі дарагая асалода. Калі ў Берлін яшчэ можна з’ездзіць адносна бюджэтна: ад 500 да 1000 еўра абыдзецца паездка, то ў Сан-Себасцьян у мяне была заяўка прыкладна на 2000 еўра — і гэта без уліку пералёту. Паездка ў Венецыю абышлася мне дзесьці ў 1300 еўра, пры тым, што я жыў у звычайным хостэле, а не ў гатэлі. Карацей, усё гэта самастойна пацягнуць даволі складана.
Падкаст
Раскажы пра падкаст «Кінатэатр Беларусь»
Гэта праект Юліі Аляксеевай, я ўдзельнічаю ў ім як суаўтар. Яна ж займаецца аўдыямантажом гэтых размоваў. Ідэя належыць ёй, стварыць такі праект. Я проста сказаў, што таксама не супраць паўдзельнічаць. Асабліва калі не будзе тэхнічных пытанняў — проста пагаварыць, падрыхтавацца.
Гэта прыкольна. Падкаст наогул першапачаткова задумваўся як нашыя размовы пра кіно. Было некалькі выпускаў, калі мы проста абмяркоўвалі фільмы, нейкія навіны кінематографа, хто што паглядзеў і якай якасці гэты прадукт. А потым мы перайшлі да інтэрв’ю з кінематаграфістамі.
Апошнім часам мы і праводзім пераважна інтэрв’ю, таму што, як мне здаецца, гэта нашмат цікавей, чым проста абмяркоўваць фільмы па-беларуску, тое кіно, якое паказваюць у кінатэатрах. Гэта, вядома, таксама цікава, і ёсць мноства падкастаў, якія гэтым займаюцца, але мне здаецца, што больш каштоўны кантэнт — гэта калі можна з аўтарам абмеркаваць і яго фільмы, і кіно наогул.
Калі ты беларускі рэжысёр, то гэта суперпляцоўка, таму што большасць беларускіх СМІ цяпер не вельмі зацікаўленыя ў такіх размовах.
Ну так, іх можна «пралабіяваць», але гэта павінна быць звязана з нейкай падзеяй, мусіць быць інфанагода. Проста так паклікаць чалавека і пагутарыць далёка не ўсе могуць сабе дазволіць. Мы можам — і пакуль што гэтым займаемся.
Праект, вядома, арыентаваны на шырокую аўдыторыю, але найперш ён цікавы нам самім. Не было нейкай звышмэты, было жаданне проста пагаварыць пра кіно, запісаць гэта і паказаць для агульнага абмеркавання.
Я б не сказаў, што нас слухае вельмі шмат людзей па-за мастацкім асяроддзем, але я чуў вельмі шмат пазітыўных водгукаў. Думаю, што мы ўсё робім правільна. Так, вядома, у нас няма рэсурсаў на прасоўванне, але гэта цікавы праект — і ў моманце цікавы, і пасля будзе каштоўны.
Ён ужо як дакумент эпохі. Праз 5-10-15-20 гадоў да гэтых размоваў можна будзе вярнуцца, паслухаць іх і даведацца нешта новае пра гэтых рэжысёраў і кінематаграфістаў. Таму нам падабаецца тое, чым мы займаемся.
Гэта не прыносіць грошай, але і не было такой мэты. Гэта класная справа, якая, між іншым, дапамагае мне лепш разумець тое, што адбываецца вакол.
Ну і проста прыемнае баўленне часу таксама.
Фільм ад Тараса Тарналіцкага
Парай нашым чытачам адзін фільм, які мусіць крануць ці падтрымаць у наш складаны час. Ці проста твой любімы фільм, які ты часта пераглядаеш.
Я кіно асабліва не люблю пераглядаць. Мне падабаецца заўсёды глядзець нешта новае.
Давай я выступлю ў ролі сноба: параю паглядзець фільм Інгмара Бергмана «Сунічная паляна» 1957 года. Гэта вельмі файнае кіно, вельмі добрае кіно пра старасць і пра адчуванне сябе дарослым чалавекам. І пра настальгію таксама, што цяпер для многіх будзе актуальна.
Мне здаецца, гэта такое тэрапеўтычнае і вельмі цікавае кіно.
